• wolność przemieszczania się i wyboru miejsca pobytu,
• wolność opuszczenia każdego kraju, włącznie z własnym,
• prawo powrotu do własnego kraju.

Wynikające ze swobody uprawnienia przysługują obywatelom państwa oraz cudzoziemcom legalnie przebywającym na jego terytorium. Osoby przebywające w państwie nielegalnie mogą zostać objęte ochroną prawną, gdy są zagrożone dyskryminacją, niehumanitarnym traktowaniem lub z uwagi na poszanowanie ich prawa do życia w rodzinie.

Państwo powinno zarówno nie ingerować w przyznane prawa i wolności, jak i chronić tych, których prawa mogą być ograniczane przez osoby trzecie, np. osoby będące ofiarami przemocy domowej, którym sprawca tejże przemocy uniemożliwia opuszczenie miejsca zamieszkania. Ze swobody poruszania się wynika również obowiązek państwa do przyznania osobie wszelkich niezbędnych dokumentów podróży.

Swoboda poruszania się nie jest prawem absolutnym i podlega ograniczeniom. Jednak te mogą być nałożone jedynie w drodze ustawy oraz w celu ochrony bezpieczeństwa narodowego, porządku publicznego, zdrowia lub moralności publicznej oraz praw i wolności innych osób¹.

Warto także pamiętać, że swoboda poruszania się stanowi także jedno z praw obywatelskich obywateli UE.

• zakaz konfiskowania dokumentów podróży lub dowodów tożsamości pracowników lub innych osób,
• eliminację ograniczeń wpływających na możliwość swobodnego przemieszczania się przynajmniej w obrębie granic państwa,
• powstrzymanie się od zajęcia czyjegoś domu, ziemi lub praw do ziemi bez należytego procesu sądowego.

Spółka X jest międzynarodową korporacją posiadająca ponad 40 biur w 20 krajach świata. Długoletni pracownik firmy zwraca się do swojego przełożonego z prośbą o możliwość wykonywania pracy z zagranicznego biura w związku z 5-letnią zagraniczną delegacją służbową żony. Pracodawca wyraża zgodę na relokację pracownika oraz wspiera go w procesie legalizacji pobytu za granicą.

Przedsiębiorstwo Y zajmuje się pośrednictwem pracy polegającej na świadczeniu pomocy domowej. Po przyjeździe do Polski osób zainteresowanych wykonywaniem umówionej pracy zabierane są im dokumenty podróży, aby zagwarantować klientom, iż przybyli pracownicy nie odejdą z pracy.

Firma X przeprowadziła kwestionariusz wśród pracowników własnych i pracowników tymczasowych oraz delegowanych zapewnianych przez agencje. Wśród odpowiedzi udzielonych przez pracowników „agencyjnych” znalazły się 2, z których wynikało, że po przyjeździe paszporty osób zatrudnionych zostały im odebrane przez pracownika firmy, by „przechować je w bezpiecznym miejscu zamiast w szafkach w hostelu pracowniczym”, a wynagrodzenie nie zawsze jest wypłacane terminowo. Firma X, dzięki posiadanym klauzulom w umowach z agencją, decyduje się na przeprowadzenie audytu w agencji w celu weryfikacji informacji oraz ustalenia, czy nie ma więcej takich przypadków. Jednocześnie organizuje szkolenie dla wszystkich osób zatrudnionych i osób świadczących dla niej pracę na temat swojej polityki w zakresie a przede wszystkim regulacji prawnych, jasno wskazując, co jest działaniem dopuszczalnym przez prawo, a co nim nie jest. W czasie szkolenia rozdawane są także ulotki informacyjne na temat pracy przymusowej i tego, co robić, jeśli się podejrzewa, że jest się jej ofiarą.

• Sprawdź, czy istnieje w firmie bezpieczny system składania skarg i skorzystaj z niego.
• Zgłoś nieprawidłowości do Państwowej Inspekcji Pracy.
• Jeśli uważasz, że zostało popełnione przestępstwo (np. bezprawne pozbawienie wolności, handel ludźmi, zakłócenie miru domowego), zgłoś swoje podejrzenia na policję lub do pobliskiej prokuratury.
• Wnieś sprawę do sądu cywilnego. Możesz domagać się między innymi odszkodowania za naruszanie Twoich dóbr osobistych.
• Jeśli inwestycja może naruszyć Twoje prawa, spróbuj przystąpić do postępowania administracyjnego o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (jeśli jest prowadzone) lub o wydanie decyzji inwestycyjnej i przeciwstawić się jej. Informację o tym, jak to zrobić, uzyskasz w urzędzie albo u adwokata lub radcy prawnego.
• Odwołaj się od decyzji wywłaszczeniowej lub wnieś skargę do sądu administracyjnego.
• Jeśli pracujesz w przedsiębiorstwie wielonarodowym, złóż zawiadomienie o podejrzeniu naruszenia Wytycznych OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD ds. odpowiedzialnego biznesu.

Odpłatna pomoc prawna świadczona jest przez adwokatów lub radców prawnych. Osoby o niskich dochodach mogą skorzystać z nieodpłatnej porady. Nieodpłatną pomoc prawną świadczą między innymi:

• punkty nieodpłatnej pomocy prawnej w każdym starostwie,
• uniwersyteckie poradnie prawne,
• porady prawne Państwowej Inspekcji Pracy.

• Rzecznik Prawo Obywatelskich – art. 52 Konstytucji RP – wolność poruszania się po terytorium RP
• Rada Europy – Protokół nr 4
• Rada Europy – Raport wyjaśniający do protokołu nr 4 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
• Agencja Praw Podstawowych UE – swoboda przemieszczania się i pobytu
• United Nations Association Poland – art. 9 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
• United Nations Association Poland – art. 13 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
• United Nations – General Comment No. 27: Article 12 (Freedom of movement) 

• Art. 12 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167)

Inne regulacje międzynarodowe dot. tego prawa:

• art. 45 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej
• art. 2 Protokołu nr 4 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
• art. 5 Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
• art. 15 Konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet
• art. 18 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych
• art. 10 Konwencji o prawach dziecka

Inne standardy:

• art. 9 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
• art. 13 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

• Art. 52 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (wolność poruszania się po terytorium RP)

[1] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, Warszawa 2012, art. 12 (R. Wieruszewski, L. Wiśniewski).

[2] Essential Steps for Business to Respect Human Rights, s. 4, pkt 6.