Wolność zrzeszania oznacza, że każdy ma prawo dobrowolnie tworzyć, wstępować i występować z takich organizacji jak np.:

• stowarzyszenia,
• inne organizacje pozarządowe,
• partie polityczne,
• związki wyznaniowe,
• kluby sportowe,
• związki zawodowe,
• organizacje pracodawców.

Państwo nie może nikogo zmuszać do przynależności ani zabraniać wstąpienia to takich organizacji.

Dopuszczalne są ograniczenia:

• dla członków sił zbrojnych i policji;
• ze względu na bezpieczeństwo narodowe i publiczne (np. strajk pracowników elektrowni powodujący przerwy w dostawie prądu lub zakaz tworzenia organizacji nawołujących do wojny);
• ze względu na porządek publiczny (np. nałożenie na stowarzyszenia, związki zawodowe i organizacje pracodawców obowiązku rejestracji);
• ze względu na ochronę zdrowia i moralności publicznej (np. organizacje, których działalność powoduje rozprzestrzenianie się groźnych chorób, organizacje promujące swoją działalność na plakatach przedstawiających drastyczne sceny tortur);
• ze względu na ochronę praw i wolności innych osób (np. organizacje propagujące antysemityzm), tj. zakazane jest istnienie organizacji odwołujących się do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także takich, których działalność lub program zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, lub których statut przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa (patrz art. 13 Konstytucji RP).

Wolność zrzeszania się jest kluczowa dla funkcjonowania demokratycznego społeczeństwa obywatelskiego.

Poszanowanie swobody zrzeszania w firmie oznacza, że:

• nie zakazuje ani nie nakazuje przynależności do związku zawodowego,
• nie zabrania pracownikom uczestniczyć w życiu politycznym i społecznym,
• kwestie związane z wyznaniem, bezwyznaniowością, światopoglądem, przynależnością do partii politycznych i organizacji pozarządowych, działalnością w ruchach niesformalizowanych nie są brane pod uwagę przy zatrudnianiu, zwalnianiu, kształtowaniu warunków pracy i płacy, dostępie do awansów i szkoleń.

W sklepie wielkopowierzchniowym działa organizacja związkowa należąca do jednej z największych central związkowych. Nie wszyscy pracownicy są jednak zadowoleni z działań związku, postanawiają więc utworzyć nową organizację. Pracodawca, mimo że obawia się, iż współpraca z dwoma związkami zawodowymi będzie wymagała więcej negocjacji, nie odwodzi pracowników od ich zamiaru i deklaruje, że wszelkie organizacje związkowe, bez względu na ich charakter, są równo traktowane.

Stałą praktyką w firmie Y jest pytanie kandydatów o preferencje polityczne. Zatrudniane zazwyczaj są osoby deklarujące sympatię dla partii P, do której należy dyrektor. Nieoficjalnie wiadomo, że wyższe stanowiska kierownicze pełnią wyłącznie członkowie partii P.

Osoby startujące w wyborach z list partii X muszą podpisywać weksle w zamian za używanie logo tejże partii podczas kampanii. Weksle mają być zabezpieczeniem przed odchodzeniem poszczególnych posłów z klubu parlamentarnego partii X.

W firmie projektującej systemy teleinformatyczne pracują osoby z różnych krajów i różnych wyznań.

Pracownicy zaczęli skarżyć się na to, że organizacja pracy uwzględnia tylko dni ustawowo wolne od pracy, a pracownicy innych wyznań nie mogą świętować w czasie m.in. świąt prawosławnych.

Po konsultacji z pracownikami wprowadzono regułę, zgodnie z którą – na wniosek pracowników – dział HR tak planuje ich pracę, aby mogli uczestniczyć w obrzędach religijnych, np. pozostawiając czas wolny w piątki, soboty lub niedziele. Ponadto w stołówce zakładowej codziennie można znaleźć dania odpowiednie dla osób różnych wyznań.

• Jeśli działa związek zawodowy nawet pracownik niebędący jego członkiem może tam złożyć skargę.
• Można także skorzystać z wewnętrznego systemu zgłaszania skarg, jeśli taki funkcjonuje w firmie.

2. Skarga do organu niesądowego 

• Jeśli zachowanie pracodawcy nosi znamiona dyskryminacji lub mobbingu, można zgłosić to do Państwowej Inspekcji Pracy.
• Jeśli pracodawca wyrazi zgodę, można przeprowadzić mediacje.
• Można złożyć zawiadomienie do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD¹ (procedura skargowa jest opisana tu²).

3. Sąd 

• Jeśli zachowanie pracodawcy nosi znamiona dyskryminacji, mobbingu, można żądać przed sądem pracy odszkodowania, a gdy działanie przybiera np. formę mowy nienawiści, zadośćuczynienia. (Mowa nienawiści jest także penalizowana – art. 256 i 257 Kodeksu karnego). 
• Jeśli działanie pracodawcy jest złośliwe lub uporczywe, to przestępstwo. O popełnieniu przestępstwa można zawiadomić Państwową Inspekcję Pracy, policję lub prokuraturę.

• Równe traktowanie ze względu na wyznanie w zatrudnieniu – Analiza i zalecenia

• Art. 22 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych ³
  Powiązane z art. 8 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych⁴
• Art. 11 Europejskiej Karty Praw Człowieka
• Art. 10 Karty Praw Podstawowych UE (wolność myśli, sumienia i religii)
• Art. 12 Karty Praw Podstawowych UE (wolność zgromadzania się i stowarzyszania się)
• Art. 5 Europejskiej Karty Społecznej

Inne standardy

• Art. 23.4 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka⁵

• Art. 12 i 59 Konstytucji RP⁶ oraz art. 11 i 13 Konstytucji RP 
• Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców, t.j. Dz.U. 2019, poz. 1809⁷
• Art. 181 Kodeksu pracy⁸
• Ustawa z dnia 7 kwietnia 1989 r. Prawo o stowarzyszeniach, t.j. Dz.U. 2020, poz. 2261⁹
• Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania¹⁰

[1] Krajowy Punkt Kontaktowy OECD ds. odpowiedzialnego biznesu – Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej – Portal Gov.pl.

[2] Procedura postępowania przed KPK OECD – Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej – Portal Gov.pl.

[3] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich. 

[4] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych.

[5] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka.

[6]  Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

[7] Ustawa z dnia 23 maja 1991 r. o organizacjach pracodawców.

[8] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320).

[9] Prawo o stowarzyszeniach.

[10] Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.