• kompetentny – ustanowiony ustawą do rozstrzygania określonych spraw,
• niezależny – właściwie powołany, wykwalifikowany oraz posiadający możliwość niezależnego orzekania,
• bezstronny – działający na podstawie obiektywnych kryteriów.

Sprawiedliwe rozpatrzenie sprawy obejmuje obowiązek zapewnienia:

• równego dostępu do organów sądowniczych oraz równego traktowania stron postępowania,
• jawności postępowania,
• sprawności postępowania (tj. rozpatrzenia sprawy bez zbędnej zwłoki),
• wykonania orzeczenia sądowego.

W procesie karnym ma zastosowanie zasada domniemania niewinności oskarżonego. Ponadto każdy oskarżony powinien mieć zapewnione co najmniej prawo do:

• niezwłocznego otrzymania szczegółowych informacji o istocie i przyczynie oskarżenia w zrozumiałym dla siebie języku,
• dysponowania odpowiednim czasem i możliwościami do przygotowania obrony i kontaktowania się z wybranym przez siebie obrońcą, a gdy kogoś nie stać na własnego obrońcę, wówczas także prawo do obrony z urzędu,
• bycia osądzonym bez nieuzasadnionej zwłoki,
• przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach, jak świadków oskarżenia (zasada równości broni),
• korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie języka używanego w sądzie lub nie mówi tym językiem,
• niezeznawania przeciwko sobie oraz do nieprzyznania się do winy,
• odwołania się do sądu wyższej instancji,
• odszkodowania za niesłuszne skazanie,
• nieorzekania przeciwko niemu dwa razy w tej samej sprawie ¹.

Jednemu z pracowników firmy X skradziono samochód. Ponieważ nie stać go na zatrudnienie profesjonalnego pełnomocnika, firma decyduje się pokryć koszty reprezentacji prawnej.

W przedsiębiorstwie Y doszło do wypadku przy pracy, w którym życie stracił jeden z pracowników. Przyczyną wypadku była usterka maszyny, która nie spełniała odpowiednich norm i nie powinna być dopuszczona do użytku. Aby uniknąć roszczeń odszkodowawczych i odpowiedzialności karnej, kierownictwo przedsiębiorstwo postanawia zniszczyć wszystkie dokumenty wskazujące na zaniedbania.

Były pracownik spółki Z wniósł do sądu powództwo z tytułu dyskryminacji w miejscu pracy. Przedsiębiorstwo reprezentowane jest w postępowaniu przez wewnątrzfirmowych prawników. Jeden z młodszych radców prawnych zauważa, że jego kolega z zespołu prowadzi z pracownikami rozmowy, które mają skłonić ich do zmiany zeznań. Decyduje się przeprowadzić z nim rozmowę, podczas której przypomina mu właściwe przepisy kodeksu etycznego radców prawnych i prosi o zaprzestanie podobnych rozmów.

Co możesz zrobić, gdy naruszono Twoje prawa?

1. Wnieś apelację od wyroku, jeśli zostałeś skazany w I instancji.
2. Wnieś sprawę do sądu cywilnego. Możesz domagać się odszkodowania za niesłuszne skazanie.
3. Jeśli nie możesz ponieść kosztów procesu bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny, złóż wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych.
4. Jeśli nie możesz ponieść kosztów reprezentacji prawnej bez uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny, złóż wniosek o ustanowienie pełnomocnika / obrońcy z urzędu.
5. Masz podejrzenia odnośnie do niezawisłości lub bezstronności sędziego? Możesz złożyć wniosek o jego wyłączenie.
6. Jeśli uważasz, że zostało popełnione przestępstwo, zgłoś swoje podejrzenia na policję lub do pobliskiej prokuratury.

Gdzie mogę uzyskać pomoc prawną? 

Poza odpłatną pomocą prawną świadczoną przez adwokatów lub radców prawnych istnieje wiele miejsc, gdzie możesz uzyskać nieodpłatną poradę. Wśród nich znajdują się między innymi: 

• punkty nieodpłatnej pomocy prawnej w każdym starostwie,
• uniwersyteckie poradnie prawne.

• Rzecznik Praw Obywatelskich – art. 45Konstytucji RP – prawo do sądu
• Rada Europy – prawo do rzetelnego procesu sądowego
• Ochrona prawa do rzetelnego procesu w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka
• Europejski Trybunał Praw Człowieka – Wytyczne w zakresie stosowania artykułu 6
• Agencja Praw Podstawowych UE – prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu
• United Nations Association Poland – Artykuł 10 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

• Art. 14 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167)

• art. 47 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej
• art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka
• art. 8 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka
• art. 7 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów 

Inne standardy:

• art. 10 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

• Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej:
• art. 42 ust. 2 (prawo do obrony),
• art. 42 ust. 3 (zasada domniemania niewinności),
• art. 45 (prawo do sądu i zasada jawności postępowania sądowego).
• Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. 1997, nr 89, poz. 555 z późn. zm.)
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964, nr 43, poz. 29 z późn. zm.)

Ustawa z dnia 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. 2002, nr 153, poz. 1270 z późn. zm.)

[1] Gliszczyńska-Grabias, K. Sękowska-Kozłowska R. Wieruszewski, Artykuł 14 (Prawo do sądu)Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, Warszawa 2012, s. 280-338

[2] Human Rights Translated 2.0: A Business Reference Guide, Monash University, Melbourne 2017, s. 40.