Na prawo narodów do samostanowienia składają się czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. W aspekcie zewnętrznym jest to możliwość utworzenia suwerennej organizacji państwowej. W aspekcie wewnętrznym oznacza z kolei prawo narodu do samodzielnego uregulowania sytuacji społeczno-politycznej, gospodarczej i kulturalnej, a także wyłącznego decydowania o wykorzystaniu swoich bogactw naturalnych⁶.

• powstrzymanie się od działań, które mogłyby wpłynąć na swobodne określanie przez ludzi, będących członkami i członkiniami danego narodu lub ludu tubelczego, ich statusu politycznego,
• umożliwienie ludziom swobodnego rozwoju społecznego, ekonomicznego i kulturalnego, dysponowania ziemią i zasobami naturalnymi, a także zabezpieczenia ich środków egzystencji⁷,
• zagwarantowanie udziału ludzi w istotnych procesach decyzyjnych,
• powstrzymanie się od realizacji inwestycji na terenach o istotnym znaczeniu kulturowym, które zostały odebrane społeczności lokalnej bez należytych konsultacji.

Jeśli przedsiębiorstwo funkcjonuje na obszarach zamieszkanych przez ludność rdzenną, szczególnie istotne jest⁸:

• powstrzymanie się od komercyjnego wykorzystania terenów zamieszkanych przez ludność rdzenną;
• zapewnienie pełnego i świadomego udziału ludności rdzennej w konsultacjach projektów i działań, które mogą bezpośrednio wpłynąć na zamieszkiwane przez nią tereny lub wykorzystywane zasoby;
• pozyskanie wszelkich niezbędnych zgód oraz zezwoleń na działalność gospodarczą na terenach zamieszkiwanych przez ludność rdzenną;
• dokumentowanie sposobu użycia terenów zamieszkiwanych przez ludność rdzenną i uwzględnianie ich roszczeń i potrzeb bez uprzedzeń i dyskryminacji;
• przyznanie osobom zwyczajowo korzystającym z zagospodarowanych komercyjnie terenów należytego odszkodowania, w procedurze zgodnej z przepisami prawa;
• ograniczenie przypadków przesiedlania ludności rdzennej tylko do sytuacji, w których nie istnieje żadna realna alternatywa;
• przywrócenie do użytku terenów i ułatwienie powrotu na nie ludności rdzennej, w przypadku gdy tereny te nie są już wykorzystywane komercyjnie.

Spółka X zajmuje się wydobyciem kopalin ze złóż. Z uwagi na potencjalny wpływ wydobycia na życie ludności rdzennej decyduje się zmienić pierwotnie zaprojektowany przebieg linii kolejowej, którymi przewożone są wydobyte surowce. Swoje działania i doświadczenia z rozmów z lokalną ludnością podsumowuje w raporcie, który prezentowany jest innym przedstawicielom branży.

Przedsiębiorstwo Y planuje budowę nowego magazynu. Przedsięwzięcie wymaga uzyskania decyzji środowiskowej. Wykorzystując istniejącą lukę w prawie, przedsiębiorstwo po uzyskaniu decyzji środowiskowej wnosi o nadanie jej rygoru natychmiastowej wykonalności oraz natychmiast uzyskuje na jej podstawie pozwolenie na budowę. Powyższe działania uniemożliwiają ludności tubylczej realny udział w postępowaniu, odwołanie się od decyzji, a tym samym wpłynięcie na kształt realizowanej inwestycji.

Przed rozpoczęciem inwestycji firma Z przeprowadza analizę potencjalnych naruszeń praw człowieka związanych z planowanym przedsięwzięciem. W konsekwencji przygotowanej analizy identyfikuje problemy oraz grupy, które mogą być szczególnie narażone na negatywne oddziaływania związane z zamierzeniem budowlanym. W porozumieniu z przedstawicielami lokalnej społeczności przedsiębiorstwo planuje kompleksowe działania łagodzące negatywne skutki projektu. Ustanawia również ogólnodostępne kanały raportowania wszelkich nieprawidłowości w toku realizacji inwestycji.

Co możesz zrobić, gdy naruszono Twoje prawa?

Firma

• Sprawdź, czy istnieje w firmie bezpieczny system składania skarg i skorzystaj z niego.
  

Instytucje i organy państwowe

• Zgłoś nieprawidłowości do Państwowej Inspekcji Pracy.
• Jeśli uważasz, że zostało popełnione przestępstwo, w szczególności przeciwko pokojowi, ludzkości, narodowi lub powszechnemu bezpieczeństwu, zgłoś swoje podejrzenia na policję lub do pobliskiej prokuratury.
• Jeśli pracujesz w przedsiębiorstwie wielonarodowym, złóż zawiadomienie o naruszeniach do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD ds. odpowiedzialnego biznesu.

Sądy

• Wnieś sprawę do sądu cywilnego. Możesz domagać się między innymi odszkodowania z powodu dyskryminacji ze względu na wyznanie, pochodzenie etniczne lub narodowościowe lub odszkodowania za naruszanie Twoich dóbr osobistych.
• Jeśli naruszone zostały Twoje prawa własnościowe, wnieś sprawę do sądu cywilnego.
• Jeśli inwestycja może naruszyć Twoje prawa, spróbuj przystąpić do postępowania administracyjnego o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (jeśli jest prowadzone) lub o wydanie decyzji inwestycyjnej i przeciwstawić się jej. Informację o tym, jak to zrobić, uzyskasz w urzędzie albo u adwokata lub radcy prawnego.
• Odwołaj się od decyzji wywłaszczeniowej lub wnieś skargę do sądu administracyjnego.
• Jeśli otrzymałeś wyrok nakazujący eksmisję, możesz odwołać się od niego do drugiej instancji.

Odpłatna pomoc prawna świadczona jest przez adwokatów lub radców prawnych. Osoby o niskich dochodach mogą skorzystać z nieodpłatnej porady. Nieodpłatną pomoc prawną świadczą między innymi:

• punkty nieodpłatnej pomocy prawnej w każdym starostwie,
• uniwersyteckie poradnie prawne,
• porady prawne Państwowej Inspekcji Pracy.

• United Nations – General Comment No. 12: Article 1 (Right to self-determination)
• Unrepresented People and Nations Organization
• Minority Rights Group International
• Right to self-determination. Public sector guidance sheet
• Right to self-determination – Australian Human Rights Commission

• Art. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167)
• Art. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 169)

Inne regulacje międzynarodowe dot. tego prawa:

• art. 1 Karty Narodów Zjednoczonych
• art. 2 Arabskiej Karty Praw Człowieka
• art. 20 i 21 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów
• Międzynarodowa konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
• Deklaracja o Prawach Ludności Rdzennej
• Konwencja nr 107 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca ochrony i integracji ludności tubylczej i innych plemiennych i półplemiennych grup ludności w krajach niezależnych
• Konwencja nr 169 Międzynarodowej Organizacji Pracy dotycząca ludności tubylczej i plemiennej w krajach niezależnych
• Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym
• Rezolucja „Stała suwerenność nad bogactwami naturalnymi” 
• Deklaracja w sprawie postępu społecznego i rozwoju 

• Art. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (dobro wspólne)

• Art. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zasada suwerenności Narodu)

• Art. 5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (zasada niepodległości państwa)

[1]  Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, Warszawa 2012, art. 1 (L. Wiśniewski).

[2] International Meeting of Experts on Further Study of the Concept of the Rights of Peoples, Paris, 1989, https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000085152, dostęp: 21.02.2022.

[3] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Komentarz, red. Z. Kędzia, A. Hernandez-Połczyńska, Warszawa 2018, art. 1 i 25 (T. Gadkowski).

[4] Ibidem.

[5] Art. 2 ust. 1 Ustawy z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym (Dz.U. 2005, nr 17, poz. 141 z późn. zm.).

[6] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych, loc. cit.

[7] Monash University Human Rights Translated 2.0: A Business Reference Guide, 2017, s. 13.

[8]  Essential Steps for Business to Respect Human Rights, s. 6, pkt 14.