Dzieci w niektórych miejscach na świecie wykonują niejednokrotnie najcięższe prace, by zapewnić przetrwanie sobie i rodzinie, są ofiarami pracy przymusowej, pracują za długi, nie mają szans na edukację i normalne dzieciństwo. Niski odsetek pracy dzieci, która godzi w ich rozwój i dobrostan, nie oznacza, że problem ten w Polsce nie istnieje.

Praca dzieci jest zakazana. Zgodnie z artykułem 10 pkt. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych: „Należy chronić dzieci i młodzież przed wyzyskiem ekonomicznym i społecznym. Zatrudnianie ich przy pracy szkodliwej dla ich moralności lub zdrowia bądź niebezpiecznej dla życia lub mogącej przeszkodzić w ich normalnym rozwoju powinno być ustawowo karalne.” Dlatego też Państwa są zobowiązane „ustalić granicę wieku, poniżej której płatne zatrudnianie dzieci powinno być ustawowo zakazane i karalne”.

Zgodnie z regulacjami obowiązującymi w Polsce dzieci powinny realizować obowiązek edukacyjny, zaś młodociani (tj. osoby, które ukończyły 15 lat, ale nie przekroczyły 18 roku życia), jeśli podejmują pracę w dozwolonych prawem przypadkach, podlegają specjalnej ochronie. Młodociani podejmują najczęściej prace sezonowe (sektor rolnictwa, gastronomii). Praca nie jest obca dzieciom, których rodzice prowadzą gospodarstwa rolne. Młodociani zatrudniani są także do przygotowania zawodowego lub wykonywania innych lekkich prac. Osoby młodociane, które dopuszczono do pracy, nie mogą wykonywać jej w warunkach, które kolidują z obowiązkiem edukacyjnym, wpływają na ich bezpieczeństwo, są nieadekwatne do wieku nieletnich.
Młodzi pracownicy podlegają specjalnej ochronie i mają szereg uprawnień kodeksowych, np. w zakresie czasu pracy, ochrony zdrowia, urlopu. Zatrudnianie młodych osób jest możliwe za zgodą rodziców/opiekunów prawnych oraz zezwoleniem właściwego inspektora pracy.

Ryzyko pracy dzieci występuje najczęściej w łańcuchu dostaw, zwłaszcza, acz nie wyłącznie, poza granicami Polski.

• Nie należy zatrudniać lub godzić się na zatrudnianie przez podwykonawców lub dostawców dzieci poniżej 15 roku życia (chyba, że w danym kraju możliwe jest zatrudnianie dzieci od 14 r. życia, o ile kraj ten uzyskał zgodę na takie odstępstwo).
• Nie należy zatrudniać dzieci i młodzieży poniżej 18 r. życia do pracy, która może być szkodliwa dla ich zdrowia, bezpieczeństwa czy moralności.
• Nie należy zatrudniać dzieci w wieku 15-18 lat do pracy, która może utrudnić im edukację lub być szkodliwa dla ich zdrowia (w niektórych krajach dolna granica wieku jest na poziomie 14 lat, o ile kraj ten uzyskał zgodę na takie odstępstwo).
• W sytuacjach, w których zostanie odkryte wykorzystywanie pracy dzieci, należy szukać takich rozwiązań, które będą najkorzystniejsze dla dzieci i będą mieć na celu ich dobro.

W Polsce osoby młodociane i osoby poniżej 16 roku życia najczęściej są zatrudnianie do prac sezonowych, w gastronomii, rolnictwie, hotelarstwie, branży rozrywkowej – należy wówczas przestrzegać przepisów kodeksowych w zakresie zatrudnienia takich osób oraz należy zapewnić im bezpieczne warunki pracy i stosowne przeszkolenia.
Należy zadbać, by osoby młodociane otrzymały pełną informację o swoich uprawnieniach.
W warunkach prowadzenia biznesu ryzyko pracy dzieci i/lub naruszeń uprawnień młodych pracowników występuje szczególnie w łańcuchu dostaw u partnerów biznesowych – dostawców i podwykonawców.
Przedsiębiorstwa i inne podmioty zatrudniające osoby młodociane i dzieci powinny wdrożyć działania z zakresu należytej staranności, by ocenić, czy nie doszło do naruszenia zakazu pracy dzieci.

Rodzinne przedsiębiorstwo lokalne specjalizujące się w hodowli truskawek w trakcie sezonu potrzebuje rąk do pracy, głównie przy zbiorach. Do pracy zgłasza się wówczas dużo młodzieży. Firma weryfikuje zgody rodziców na podjęcie pracy, młodzież jest przeszkolona z zasad BHP, szkolenie zakończone jest testem. Brygadziści oraz inne osoby kierujące pracą młodzieży uczestniczą w szkoleniach z zakresu obowiązków i uprawnień wobec młodych osób wykonujących pracę na rzecz firmy. Ponadto firma podjęła współpracę z lokalnym liceum handlowym w zakresie praktyk i staży, uczniowie liceum mogą odbywać obowiązkowe praktyki w zakresie wsparcia sprzedaży, księgowości, marketingu itp. Pracownicy firmy – kadra zarządzająca różnych szczebli uczestniczy w obowiązkowych szkoleniach w zakresie współpracy z praktykantami i stażystami. Absolwenci liceum mogą starać się o półroczny płatny staż w wybranym dziale firmy. Z uwagi na współpracę z placówką edukacyjną, liczne sezonowe zatrudnienie młodzieży oraz cieszący się zainteresowaniem lokalnych absolwentów płatny program stażowy, firma sporządziła politykę praktyk i staży oraz zatrudnienia młodocianych i niepełnoletnich, która jest opublikowana na stronie internetowej firmy oraz wyznaczyła koordynatora i opiekuna młodych pracowników.

Kawiarnia X zatrudnia głównie studentów. Jednak w sezonie wzmożonego ruchu turystycznego, gdy konieczne było zatrudnienie większej liczby pracowników, postanowiono zatrudnić do pomocy kilkoro 17-letnich licealistów.
Jednak właścicielka kawiarni nie tylko nie zaoferowała im pisemnej umowy, tłumacząc, iż podpisuje ją dopiero po tygodniowym okresie próbnym, ale i nie zapoznała ich z żadnymi zasadami bezpieczeństwa wykonywania pracy w kawiarni. Licealiści często przekraczali limity czasu pracy i traktowani byli jako osoby dorosłe. Właścicielka zachęcała ich w ten sposób do wykazania się pracowitością, co rzekomo miało wpłynąć na pozytywną decyzję odnośnie zatrudnienia. Po tygodniu właścicielka oświadczyła, iż licealiści nie spełniają jej oczekiwań i nie nadają się do pracy, czym tłumaczyła brak kontynuacji zatrudnienia sezonowego oraz brak wypłaty wynagrodzenia.

Producent kawy dotychczas korzystający ze sprawdzonych źródeł i plantacji certyfikowanych pod kątem przestrzegania podstawowych praw pracowników, w sytuacji rosnących cen na surowiec zdecydował się poszerzyć krąg dostawców. Jako kluczowe kryteria wskazał wysoką jakość surowca oraz jak najniższą cenę. W efekcie zawarto umowę z firmą, która znajdowała się przez kilka lat na tzw. czarnej liście w Brazylii, gdyż udowodniono jej korzystanie z pracy przymusowej i pracy dzieci, a organizacje pozarządowe alarmują, że problemy te w firmie nadal istnieją. 

Naruszenie prawa pracowników cudzoziemskich świadczących pracę przez współpracującą z firmą agencję pracy to pośrednie naruszenie praw człowieka przez firmę B. Firma w ramach realizacji postanowień Kodeksu postępowania zażądała od agencji pracy, odpowiedzialnej za zatrudnienie młodego pracownika, powzięcia stosownych kroków, tj. skontaktowania się z rodzicami młodego pracownika w celu uzyskania niezbędnych zgód, ustalenia nowego zakresu obowiązków, adekwatnych dla pracownika młodocianego, przeprowadzenia szkolenia BHP, ustalenia wynagrodzenia zgodnego z prawem oraz wypłaty rekompensaty z tytułu wypłacania wynagrodzenia niezgodnego z prawem. Działania naprawcze były monitorowane przez firmę B. Wykonano też szkolenie dla współpracujących agencji w zakresie ryzyka pracy przymusowej, sposobów weryfikacji wieku w celu adresowania ryzyk związanych z zatrudnieniem migrujących osób niepełnoletnich, jak również uprawnień i obowiązków wobec osób niepełnoletnich. Ponadto dla pracowników firmy B oraz pracowników firm podwykonawczych zorganizowano warsztat na temat zgłaszania nieprawidłowości w zatrudnieniu.

Jeśli zatrudniający Cię podmiot naruszył Twoje prawa:

• opowiedz o tym rodzicom i/lub opiekunom prawnym lub innej zaufanej osobie dorosłej, aby mogli zareagować i podjąć niezbędne działania, w tym zgłosić naruszenie Twoich praw odpowiednim instytucjom i organom;
• zgłoś to w szkole;
• zgłoś to związkom zawodowym, jeśli te działają w organizacji;
• zgłoś się do Państwowej Inspekcji Pracy.

• Państwowa Inspekcja Pracy, Pracownik
• Państwowa Inspekcja Pracy, Zatrudnianie Młodocianych
• A.N. Schulz, Artykuł 10. Ochrona rodziny, macierzyństwa oraz dzieci i młodzieży, [w:] Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Komentarz, red. Z. Kędzia, A. Hernandez-Połczyńska, Warszawa 2018, s. 448 i kolejne.

• Art. 10 Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (prawo dzieci i młodzieży do ochrony przed wyzyskiem – zakaz pracy dzieci)
• Art. 32 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej
• Art. 29, 32, 36 Konwencji o prawach dziecka
• Konwencja nr 182 MOP dotycząca zakazu i natychmiastowego eliminowania najgorszych form pracy dzieci

• Art. 65 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
• Kodeks pracy, dział IX, Zatrudnienie młodocianych
• Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. 1964, nr 9, poz. 59 z późn. zm.)
• Ustawa o pomocy społecznej (Dz.U. 1998, nr 164, poz. 414 z późn. zm.)
• Ustawa o systemie oświaty (Dz.U. 2020, poz. 1327 oraz Dz.U. 2021, poz. 4 i 1237)