Wolność myśli, sumienia i wyznania ma aspekt wewnętrzny i zewnętrzny. Obejmuje wolność posiadania przekonań religijnych, przyjmowania i odrzucania religii według własnego wyboru, w tym prawo do zachowania swojej religii lub przekonań. Z drugiej strony jest to także wolność umożliwiająca uzewnętrznianie samodzielnie lub wraz z innymi, publicznie lub prywatnie, religii bądź przekonań w postaci uprawiania kultu, modlitwy bądź nauczania. Nie należy zapominać, że prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania chroni poglądy teistyczne, nieteistyczne, jak i ateistyczne.

Państwo powinno bezwzględnie zagwarantować każdemu człowiekowi wolność myśli, sumienia i wyznania, a także eliminować wszelkie działania osób trzecich, które mogą jej zagrozić. Ograniczenia prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania mogą dotyczyć jedynie uzewnętrzniania przekonań w sprawach religijnych i tylko wówczas, gdy przewidziane są w ustawie dla ochrony bezpieczeństwa, porządku lub zdrowia publicznego, moralności lub podstawowych praw i wolności innych osób. Natomiast aspekt wewnętrzny tej wolności nie podlega żadnym ograniczeniom.

Rodzice i opiekunowie prawni posiadają prawo wychowywania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami, uwzględniając jednak przy tym dobro dziecka, stopień jego dojrzałości, wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonań¹.

• umożliwianie i ułatwianie w miejscu pracy uzewnętrzniania religii i uprawiania kultu (np. umożliwienie modlitwy w czasie pracy lub akceptowanie wniosków urlopowych związanych ze świętami religijnymi);
• umożliwienie noszenia ubrań i symboli wyrażających wyznanie pracowników w zakresie, w jakim nie zwiększa to ryzyka wypadków przy pracy, a także nie uniemożliwia wykonywania obowiązków zawodowych.

Dwóch pracowników przedsiębiorstwa X zwraca się do przełożonych z prośbą o wyznaczenie miejsca, w którym mogliby się modlić w przerwie od pracy. Kierownictwo firmy pozytywnie ustosunkowuje się do prośby pracowników i decyduje się zagospodarować dla nich jedno z nieużywanych dotychczas pomieszczeń biurowych.

Spółka Y ma bardzo surową politykę, która zabrania osobom pracowniczym noszenia jakichkolwiek symboli religijnych. Jedna z pracownic, która wykonuje wyłącznie pracę w magazynie i nie ma kontaktu z klientami firmy, decyduje się założyć do pracy symbol religijny stanowiący dla niej istotny element tożsamościowy. Mimo że symbol nie przeszkadza w pracy i nie zagraża jej bezpieczeństwu lub bezpieczeństwu innych osób pracowniczych, przedsiębiorstwo zwalnia pracownicę dyscyplinarnie.

Firma Z przeprowadza na zakończenie rekrutacji ankiety ewaluacyjne ze wszystkimi kandydatami do pracy. Jeden z kandydatów odnotowuje w formularzu, iż czuje, że nie został przyjęty do pracy ze względu na swoje pytanie dotyczące możliwości praktykowania religii w zakładzie.

Na skutek powyższego komentarza spółka postanawia przyjrzeć się dokładnie swojej polityce antydyskryminacyjnej w zakresie wolności myśli, sumienia i religii. Ponadto postanawia przeprowadzić zespołowi rekrutacyjnemu szkolenia antydyskryminacyjne oraz informuje o istniejących w firmie możliwościach dostosowania się do potrzeb religijnych pracowników. Postanawia również udostępnić mailowo osobom pracowniczym krótką instrukcję podsumowującą dobre praktyki firmy w obszarze wolności myśli, sumienia i wyznania.

Co możesz zrobić, gdy naruszono Twoje prawa? 

• Sprawdź, czy istnieje w firmie bezpieczny system składania skarg i skorzystaj z niego.
• Zgłoś nieprawidłowości do Państwowej Inspekcji Pracy.
• Jeśli uważasz, że zostało popełnione przestępstwo (np. dyskryminacja wyznaniowa, złośliwe przeszkadzanie w wykonywaniu aktów religijnych), zgłoś swoje podejrzenia na policję lub do pobliskiej prokuratury.
• Wnieś sprawę do sądu cywilnego. Możesz domagać się między innymi odszkodowania z powodu dyskryminacji ze względu na wyznanie lub odszkodowania za naruszanie Twoich dóbr osobistych.
• Jeśli pracujesz w przedsiębiorstwie wielonarodowym, złóż zawiadomienie o naruszeniach do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD ds. odpowiedzialnego biznesu. 

Odpłatna pomoc prawna świadczona jest przez adwokatów lub radców prawnych. Osoby o niskich dochodach mogą skorzystać z nieodpłatnej porady. Nieodpłatną pomoc prawną świadczą między innymi: 

• punkty nieodpłatnej pomocy prawnej w każdym starostwie, 
• uniwersyteckie poradnie prawne,
• porady prawne Państwowej Inspekcji Pracy.

• Rzecznik Prawo Obywatelskich – art. 53 Konstytucji RP – wolność sumienia i wyznania
• Rada Europy – wolność myśli, sumienia i wyznania
• Ochrona prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
• Agencja Praw Podstawowych UE – wolność sumienia, religii i wyznania
• United Nations Association Poland – art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
• United Nations – General Comment No. 22: Article 18 (Freedom of thought, conscience or religion)

• Art. 18 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych (Dz.U. 1977, nr 38, poz. 167)

Inne regulacje międzynarodowe dot. tego prawa

• art. 10 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej
• art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 
• art. 2 Prokołu nr 1 do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 
• art. 5 Międzynarodowej konwencji w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej
• art. 14 Konwencji o prawach dziecka
• art. 4 Konwencji dotycząca statusu uchodźców
• art. 12 Międzynarodowej konwencji o ochronie praw wszystkich pracowników migrujących i członków ich rodzin
• art. 8 Afrykańskiej Karty Praw Człowieka i Ludów
• art. 12 Amerykańskiej Konwencji Praw Człowieka

Inne standardy

• art. 18 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

• Art. 53 oraz 48 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (wolność sumienia i wyznania)

[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, tom II, red. L. Garlicki, M. Zubik, wyd. 2, Warszawa 2016, art. 70 (L. Garlicki, M. Derlatka).

[2] Essential Steps for Business to Respect Human Rights, s. 4–5, pkt 8.