Prawo do zakładania i przystępowania do związków zawodowych oraz prawo do strajku
The right to form and join trade unions and to strike
Право создавать профсоюзы и вступать в них, а также право на забастовки
Tradycyjne rozumienie prawa w relacji państwo – jednostka
Każdy ma prawo uczestniczyć w tworzeniu i przystępować do związków zawodowych według własnego wyboru, w celu popierania i ochrony swych interesów gospodarczych i społecznych.
Związki zawodowe mają prawo do swobodnego działania, a ograniczenia muszą być przewidziane w ustawie i konieczne w demokratycznym społeczeństwie w interesie bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego albo dla ochrony praw i wolności innych osób.
Związki zawodowe mogą z kolei przystępować do krajowych federacji lub konfederacji, a te do tworzenia międzynarodowych organizacji związkowych lub do przystępowania do nich.
Na poziomie krajowym największe centrale związkowe uczestniczą w Radzie Dialogu Społecznego i mają prawo m.in. do konsultacji projektów ustaw i aktów prawa europejskiego.
Akcje zbiorowe prowadzone przez partnerów społecznych mogą przybierać trzy podstawowe postaci:
- strajku
- lub innej akcji protestacyjnej prowadzonych przez pracowników i ich przedstawicieli
- oraz lokautu dokonanego przez pracodawcę.
Strajk polega najczęściej na powstrzymaniu się od wykonywania pracy. Prawo do strajku może być ograniczone lub wyłączone w ustawie. Tak jest np. w przypadku, gdy prowadzenie strajku zagraża bezpieczeństwu publicznemu lub życiu i zdrowiu ludzi.
- Zatrudnieni, którzy nie mają prawa do strajku, mogą podjąć inną formę protestu, np. w postaci pikiety, elementów ubioru wskazujących na to, że pracownik uczestniczy w proteście itp.
Jak to prawo rozumieć w kontekście biznesu?
- Osoby wykonujące pracę zarobkową (zarówno pracownicy jak i np. wykonujący zlecenie) mogą utworzyć związek zawodowy bez zgody pracodawcy, muszą jednak poinformować go o powstaniu organizacji i liczbie członków.
- Organizacja związkowa, która zrzesza co najmniej 10 osób zatrudnionych, może realizować swoje uprawnienia. Należą do nich m.in.:
- prawo do udziału w tworzeniu regulaminów wewnątrzzakładowych,
- możliwość prowadzenia negocjacji z pracodawcą w celu zawarcia układu zbiorowego pracy lub innego porozumienia (np. w sprawie zwolnień grupowych),
- nadzór nad warunkami BHP,
- prawo do konsultacji w przypadku rozwiązania umowy z członkami związku,
- dla wskazanych działaczy związkowych prawo do szczególnej ochrony przed rozwiązaniem umowy i do zwolnienia z pracy do wykonywania czynności związkowych.
- Związek zawodowy może prowadzić spór zbiorowy w sprawie warunków pracy, płac lub świadczeń socjalnych oraz praw i wolności związkowych.
- Jeśli negocjacje i mediacje nie zakończyły się porozumieniem, związek zawodowy może ogłosić strajk lub protest.
- W strajku lub proteście mogą brać udział wszyscy pracownicy, bez względu na przynależność związkową.
Przykład pozytywny
- Firma Y chce zmienić regulamin wynagradzania. Prezes zarządu informuje o tym związek zawodowy i przystępuje do negocjacji. Obie strony działają w dobrej wierze, to znaczy m. in., że udzielają informacji w przystępny sposób i kierują się wolą zawarcia porozumienia. Negocjacje kończą się wydaniem nowego regulaminu.
- Działacze związkowi w firmie Z mogą kontaktować się z pracownikami w czasie przerw, a w razie potrzeby także w trakcie pracy. Mogą też zorganizować zebranie, tak aby nie utrudniało to funkcjonowania zakładu. Związek może także zaprosić mediatora, prawnika lub innych ekspertów, jeśli potrzebuje ich wsparcia, np. w negocjacjach z pracodawcą.
Przykład negatywny
- W zakładzie X działa związek zawodowy. Pracodawca wie, którzy pracownicy należą do niego, bo odprowadza od wynagrodzenia składki. Konsekwentnie pomija tych pracowników przy awansach i szkoleniach, co stanowi dyskryminację ze względu na przynależność związkową.
- Podczas sporu zbiorowego dyrektor przedsiębiorstwa zwołuje zebranie, na którym uprzedza pracowników, że za udział w strajku zostaną zwolnieni, a ci, którzy do strajku nie przystąpią, otrzymają premię. Takie zachowanie to utrudnianie prowadzenia sporu zbiorowego.
Jakie działania, zgodnie z Wytycznymi ONZ dot. biznesu i praw człowieka, powinna podjąć firma? (przeciwdziałanie, łagodzenie skutków)
- Pracownicy firmy F postanowili utworzyć związek zawodowy. Informacja o tym dotarła do zarządu nieformalnie. Prezes w korespondencji wewnętrznej przypomina kierownikom, że firma przestrzega praw człowieka, nie wolno więc utrudniać komunikacji między pracownikami, a tym bardziej szykanować osób zamierzających utworzyć organizację.
- Spór zbiorowy w firmie V jest trudny. Negocjacje i mediacje nie powiodły się, więc związek zawodowy ogłosił, że za 5 dni rozpocznie się strajk. Mimo że jest to znaczne utrudnienie dla pracodawcy, nie można zakazać pracownikom, nawet niezrzeszonym w związku, udziału w strajku. Jeśli doszło do wypowiedzenia umowy działaczom związkowym lub biorącym udział w strajku, pracodawca może wypowiedzenie wycofać.
Co zrobić, gdy Twoje prawa zostały naruszone?
- Na poziomie firmy:
- Pracownicy wiedzą, że w razie problemów mogą zwrócić się do związku zawodowego.
- Jeśli zakład pracy objęty jest działaniem Europejskiej Rady Zakładowej, pracownicy za jej pośrednictwem mogą złożyć skargę do zarządu centralnego.
- Skarga do organu niesądowego.
- Nieprawidłowości można zgłosić do Państwowej Inspekcji Pracy.
- Jeśli pracodawca wyrazi zgodę, można przeprowadzić mediacje.
- Można złożyć zawiadomienie do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD (procedura skargowa jest opisana tu).
- Sąd:
- Utrudnianie działania organizacji związkowej, dyskryminacja ze względu na przynależność związkową (lub jej brak) i utrudnianie prowadzenia sporu zbiorowego stanowią przestępstwa. Działania takie można zgłaszać Inspekcji Pracy oraz bezpośrednio Prokuraturze.
- Pracownik, który podlega dyskryminacji ze względu na przynależność związkową lub odmowę wstąpienia do związku, może domagać się odszkodowania (nie niższego niż minimalne wynagrodzenie za pracę).
- W przypadku niezgodnego z prawem rozwiązania umowy o pracę może domagać się przed sądem pracy odszkodowania lub przywrócenia do pracy. W tym ostatnim przypadku pracownik może także żądać odszkodowania za cały okres pozostawania bez pracy (postępowanie przed sądem może trwać nawet ponad rok).
Gdzie szukać więcej informacji?
- Dialog Społeczny – Protesty i strajki
- Infor – Związki zawodowe w Polsce
- Zgodnie z prawem i bezpiecznie
- Związki Zawodowe w Polsce – aktualna sytuacja, struktura organizacyjna, wyzwania
- Ogólnopolskie Porozumienie Związków Zawodowych
- NSZZ Solidarność
- Forum Związków Zawodowych
- Ogólnopolski Związek Zawodowy Inicjatywa Pracownicza
Prawo międzynarodowe
- Art.8 Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych
- Art. 11 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności
- Art. 5 Europejskiej Karty Społecznej – prawo pracowników i pracodawców do organizowania się i do rokowań zbiorowych
- Art. 6 Europejskiej Karty Społecznej prawo do rokowań zbiorowych
Inne standardy:
- Art. 23 ust. 4 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka
Powiązane z art. 22 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych oraz innymi regulacjami międzynarodowymi, m.in.
- Konwencja MOP nr 98 z 1.7.1949 r. dotycząca stosowania zasad prawa organizowania się i rokowań zbiorowych;
- Konwencja MOP nr 135 z 23.6.1971 r. dotycząca ochrony przedstawicieli pracowników w przedsiębiorstwach i przyznania im ułatwień;
- Konwencja MOP nr 141 z 23.6.1975 r. dotycząca organizacji pracowników rolnych i ich roli w rozwoju gospodarczym i społecznym;
- Konwencja MOP nr 144 z 21.6.1976 r. dotycząca trójstronnych konsultacji w zakresie wprowadzenia w życie międzynarodowych norm w sprawie pracy;
- Konwencja MOP nr 151 z 27.6.1978 r. dotycząca ochrony prawa organizowania się i procedury określania warunków zatrudnienia w służbie publicznej;
- Konwencja MOP nr 154 z 3.6.1981 r. dotycząca popierania rokowań zbiorowych
Prawo polskie
-
Art. 12 Konstytucji RP (wolność zrzeszania… )
-
Art. 59 Konstytucji RP(zasada wolności związków zawodowych) (t.j. Dz.U. 2019, poz. 263)
-
USTAWA z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych (t.j. Dz.U. 2019, poz. 263)
-
USTAWA z dnia 23 maja 1991 r. o rozwiązywaniu sporów zbiorowych (t.j. Dz.U. 2020, poz. 123)
-
art. 18(1) Kodeksu pracy