27. Prawo skazanych do humanitarnego traktowania
Tradycyjne rozumienie prawa w relacji państwo – jednostka
Pojęcie pozbawienia wolności obejmuje odbywanie kary pozbawienia wolności, a także m. in. tymczasowe aresztowanie oraz zatrzymanie.1
System penitencjarny powinien mieć na celu poprawę i rehabilitację społeczną skazanych, a także ma zapewniać nauczanie, szkolenie, reedukację, poradnictwo zawodowe, a nawet dawać możliwość pracy poza murami zakładu karnego.2
Jak to prawo rozumieć w kontekście biznesu?
Skazani mogą być zatrudniani na różnych podstawach prawnych:
- na podstawie skierowania do pracy (tj. decyzji administracyjnej),
- na podstawie umowy o pracę
- lub na podstawie umowy prawa cywilnego.
Praca może być wykonywana zarówno w przywięziennych zakładach pracy, jak i w prywatnych przedsiębiorstwach.
Skazani mają prawo do wynagrodzenia za pracę, urlopu, bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, ubezpieczenia społecznego, w tym świadczeń w razie wypadku przy pracy. Gdy praca jest wykonywana na podstawie umowy o pracę, przysługują im takie same uprawnienia jak innym pracownikom.
Praca skazanych nie powinna mieć charakteru dolegliwości i musi podlegać takiej samej ochronie jak praca na wolności.4 Pracowników wykonujących karę nie można dyskryminować z tego względu, że wykonują karę.
Przykład pozytywny
Zakład stolarski współpracuje z państwową szkołą zawodową w ramach praktyk w celu przygotowania do egzaminu zawodowego osób dorosłych. Przyjmuje także do przyuczenia zawodowego chętnych więźniów z pobliskiego zakładu karnego. Mimo że prawo pozwala na wypłacanie im niższego wynagrodzenia niż pozostałym pracownikom, firma wypłaca im wynagrodzenie takiej samej wysokości. Nawet gdyby jednak tak nie było, , dzięki tej pracy mają możliwość uzyskać przydatne kwalifikacje zawodowe.
Przykład negatywny
Dyrektor zakładu karnego wyraził zgodę na zatrudnienie w firmie Z na podstawie umowy o pracę grupy trzech więźniów. Więźniowie i przyszły pracodawca uzgodnili, że będą wykonywać prace budowlane w mieszkaniach w nowo wybudowanym bloku.
Niedługo po przystąpieniu skazanych do pracy okazało się, że niezgodnie z umową więźniowie kierowani są także do innych prac, w tym prac na wysokości, pomimo że nie mają do nich uprawnień ani nie przeszli odpowiedniego przeszkolenia.
Jakie działania, zgodnie z Wytycznymi ONZ dot. biznesu i praw człowieka, powinna podjąć firma? (przeciwdziałanie, łagodzenie skutków)
Jeśli w firmie pracują osoby pozbawione wolności, należy je traktować tak samo jak innych pracowników – mają bowiem wszystkie prawa związane z pracą, jakie mają pracownicy nieskazani za żadne przestępstwa. W szczególności należy zapobiegać sytuacjom, w których byłyby obrażane lub nękane przez innych zatrudnionych.
Doszło do negatywnego wpływu na Twoje prawa człowieka. Co możesz zrobić, żeby domagać się zaprzestania naruszania/naprawienia szkody/zadośćuczynienia /odszkodowania itd.
- Pracownicy w razie problemów mogą zwrócić się do związku zawodowego.
- Utrudnianie lub uniemożliwianie realizacji tego prawa można zgłosić także do rzecznika etyki lub innego organu utworzonego do zgłaszania nieprawidłowości.
- Jeśli zakład pracy objęty jest działaniem Europejskiej Rady Zakładowej, pracownicy za jej pośrednictwem mogą złożyć skargę do zarządu centralnego.
2. Skarga do organu niesądowego
- Naruszenia praw pracowniczych można zgłosić do Państwowej Inspekcji Pracy.
- Jeśli pracodawca wyrazi zgodę, można przeprowadzić mediacje i w ich ramach wypracować rozwiązanie akceptowalne dla obu stron.
- Można złożyć zawiadomienie do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD5 (procedura skargowa jest opisana tu6).
- Można złożyć skargę do Rzecznika Praw Obywatelskich7 (informacje o trybie składania skargi znajdują się tu8).
3. Sąd
- W przypadku naruszenia praw pracowniczych każdy pracownik może złożyć pozew do sądu pracy domagając się odszkodowania, zadośćuczynienia lub – gdy sprawa dotyczy zwolnienia z pracy – także przywrócenia do pracy.
- Podejmowane przez dyrektora zakładu karnego decyzje w przedmiocie skierowania do pracy, wyrażenia zgody na zatrudnienie, cofnięcia tej zgody itp. są decyzjami z zakresu prawa karnego wykonawczego. Jeśli skazany się z nimi nie zgadza, może je zaskarżyć do sądu penitencjarnego (wydział sądu okręgowego, mający uprawnienia orzecznicze względem osób skazanych).
Gdzie szukać więcej informacji?
Prawo międzynarodowe
Prawo polskie
- Art. 41 ust 3 Konstytucji RP11 (prawo skazanych do humanitarnego traktowania)
- Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad zatrudniania skazanych12 (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1887).
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy13 , art. 121-129 (t.j. Dz. U. z 1997, nr 90, poz. 557 ze zm.)
- Art. 181 Kodeksu pracy14
[1] Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych. Komentarz, red. R. Wieruszewski, Warszawa 2012, art. 10 (W. Sobczak).
[2] Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych do spraw Praw Człowieka OHCHR, Komentarz ogólny nr 21, pkt 11
[4] S. Pawela, Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu, wyd. 2, Warszawa 2007, s. 192.
[5]Krajowy punkt kontaktowy OECD
[6] Procedura postępowania przed KPK OECD
[7] Rzecznik praw obywatelskich
[8] Wzór wniosku
[9] Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych
[10] Powszechna Deklaracja Praw Człowieka
[11] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej
[12] Rozporządzenie ministra sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 r
[14] Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 2020 r. poz. 1320)