Zakaz niewolnictwa, służebności i pracy przymusowej

Prohibition of slavery servitude and forced labor

Запрещение рабства, подневольного состояния

и принудительного труда

Tradycyjne rozumienie prawa w relacji państwo – jednostka

Państwo ma obowiązek przyjęcia takiego prawa i ustanowienia takich instytucji, które będą zapobiegać niewolnictwu, poddaństwu i pracy przymusowej, a także umożliwi dochodzenie roszczeń w razie powstania takich sytuacji.
Niewolnictwo to stan zależności, w którym człowiek jest traktowany jak przedmiot własności.
Zakazane są także instytucje i praktyki zbliżone do niewolnictwa, jak na przykład niewola za długi i pańszczyzna, a i samo prawo jest niederegowalne.

Praca przymusowa oznacza wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie.

Z pracą przymusową mamy do czynienia na przykład w sytuacji stosowania przez sprawców metody związania długiem (zazwyczaj fikcyjnym), uwięzienia ofiary, odebrania jej dokumentów tożsamości, stosowania przemocy, w tym przemocy o charakterze seksualnym, gróźb, w tym groźby denuncjacji właściwym władzom osoby przebywającej nielegalnie na terytorium kraju, pozbawienia jedzenia lub schronienia itp.

Wyjątkiem od zakazu pracy przymusowej jest np. praca przy usuwaniu skutków klęski żywiołowej.

Praca obowiązkowa opiera się na uregulowaniach prawnych (np. obóz pracy prowadzony przez państwo).

Handel ludźmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania.

Wykorzystanie obejmuje co najmniej wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów (art. art. 3 lit. a Protokołu z Palermo).

Jak to prawo rozumieć w kontekście biznesu?

Firma ma obowiązek podjąć działania diagnozujące ryzyko korzystania z pracy przymusowej i podjąć działania prewencyjne.

Na to, że mamy do czynienia z pracą przymusową może wskazywać:

    • przemoc fizyczna lub psychiczna w celu wywarcia presji lub wymuszenia określonych zachowań,
    • uwięzienie lub inna forma ograniczenia swobody poruszania się; zakaz swobodnego przemieszczania się,
    • praca bez umowy o pracę / umowa w języku niezrozumiałym dla pracownika,
    • opóźnienia/odmowa wypłaty wynagrodzenia za pracę,
    • praca za długi, tj. potrącenie lub zabór wynagrodzenia na poczet spłacenia rzeczywistego lub nieistniejącego/rzekomego długu,
    • czas pracy znacznie przekraczający normę,
    • konfiskata dokumentów potwierdzających tożsamość (dowodu osobistego, paszportu),
    • groźby, zastraszenie (np. grożenie deportacją, groźba zastosowania przemocy wobec pracownika lub jego rodziny), szantaż,
    • inne rażące naruszenia praw pracownika1.

    Nieuczciwe firmy stosują różne praktyki w celu zmuszenia pracowników do pracy. Najczęściej jest to groźba zwolnienia w momencie niedostosowania się do wymogów pracodawcy, bez otrzymania zarobionych pieniędzy. Obawa przed tą groźbą otwiera pracodawcom możliwość zastosowania najczęstszych nadużyć:

    • zwiększenie godzin pracy (najczęściej poprzez wydłużenie ponad granice zdrowego, rozsądku dnia pracy),
    • zwiększenie wymiaru pracy,
    • zmianę jej charakteru, zaproponowanie złych lub szkodliwych warunków.

    Pracodawcy często sięgają po groźby wydania pracownika w ręce policji z powodu przekroczenia ważności wizy lub zatrzymania dokumentów pracownika. Obawa przed deportacją w połączeniu z zakazem wjazdu do Polski lub tułaczka po obcym kraju bez dokumentów odnosi zazwyczaj efekty2.

Firma ma obowiązek podjąć działania diagnozujące ryzyko korzystania z pracy przymusowej i podjąć działania prewencyjne.

Na to, że mamy do czynienia z pracą przymusową może wskazywać:

    • przemoc fizyczna lub psychiczna w celu wywarcia presji lub wymuszenia określonych zachowań,
    • uwięzienie lub inna forma ograniczenia swobody poruszania się; zakaz swobodnego przemieszczania się,
    • praca bez umowy o pracę / umowa w języku niezrozumiałym dla pracownika,
    • opóźnienia/odmowa wypłaty wynagrodzenia za pracę,
    • praca za długi, tj. potrącenie lub zabór wynagrodzenia na poczet spłacenia rzeczywistego lub nieistniejącego/rzekomego długu,
    • czas pracy znacznie przekraczający normę,
    • konfiskata dokumentów potwierdzających tożsamość (dowodu osobistego, paszportu),
    • groźby, zastraszenie (np. grożenie deportacją, groźba zastosowania przemocy wobec pracownika lub jego rodziny), szantaż,
    • inne rażące naruszenia praw pracownika1.

    Nieuczciwe firmy stosują różne praktyki w celu zmuszenia pracowników do pracy. Najczęściej jest to groźba zwolnienia w momencie niedostosowania się do wymogów pracodawcy, bez otrzymania zarobionych pieniędzy. Obawa przed tą groźbą otwiera pracodawcom możliwość zastosowania najczęstszych nadużyć:

    • zwiększenie godzin pracy (najczęściej poprzez wydłużenie ponad granice zdrowego, rozsądku dnia pracy),
    • zwiększenie wymiaru pracy,
    • zmianę jej charakteru, zaproponowanie złych lub szkodliwych warunków.

    Pracodawcy często sięgają po groźby wydania pracownika w ręce policji z powodu przekroczenia ważności wizy lub zatrzymania dokumentów pracownika. Obawa przed deportacją w połączeniu z zakazem wjazdu do Polski lub tułaczka po obcym kraju bez dokumentów odnosi zazwyczaj efekty2.

Przykład pozytywny

Firma uwzględniła w programie szkolenia BHP dla nowych pracowników także moduł dotyczący pracy przymusowej i tego jak ją rozpoznać. Co jakiś czas zmieszcza też artykuły i inne materiały na ten temat w intranecie.
Firma reaguje na sygnały pracowników własnych i firm zewnętrznych, które mogą wskazywać na to, że mamy do czynienia z pracą przymusową. Korzystanie z usług firm wykorzystujących osoby do pracy przymusowej może negatywnie odbić się na reputacji zleceniodawcy, nawet jeśli za naruszenia prawa odpowie wykonawca.

Przykład negatywny

Jan K. prowadzi niezarejestrowaną „agencję zatrudnienia” i dostarcza pracowników – głównie cudzoziemców – do różnych restauracji oraz kantyn/stołówek pracowniczych. Pracownicy nie mają umów i często po 8 godzinach pracy w jednej restauracji są zawożeni na kolejne godziny pracy do innej. Do miejsca, w którym śpią, przyjeżdżają dopiero koło północy, a właściciel „agencji” i tak nierzadko pojawia się o 3 nad ranem i robi „apel”, w czasie którego informuje pracowników o arbitralnie naliczanych karach za np. nieumyte okna w pokoju, w którym śpią czy bałagan. Ponieważ po przyjeździe pracowników odebrał od nich „na bezpieczne przechowanie” w sejfie ich paszporty i odmawiał oddania im ich, mimo że kończyły się ich wizy, więc teraz niektórzy z nich przebywają w Polsce bez niezbędnych dokumentów i pozwoleń. Właściciel firmy nie wypłaca pracownikom regularnie wynagrodzenia (pieniądze z restauracji wpływają na jego konto, ale on nie wypłaca wynagrodzenia, a gdy się o nie upominają, grozi że zniszczy ich paszporty i poinformuje policję o nielegalnych pracownikach.

Jakie działania, zgodnie z Wytycznymi ONZ dot. biznesu i praw człowieka, powinna podjąć firma? (przeciwdziałanie, łagodzenie skutków)

Po przeprowadzeniu wstępnej oceny ryzyka związanego ze współpracą z agencją pośrednictwa pracy rekrutującą pracowników z Azji Środkow-Wschodniej wprowadzono do umowy o współpracy klauzule zobowiązujące kontrahenta do przeciwdziałania pracy przymusowej. Następnie spełnienie wymagań umownych jest monitorowane, np. audytów drugiej strony lub monitorowania wskaźników nie tylko w ramach prowadzonej przez siebie działalności gospodarczej, lecz także u swoich dostawców3.

Co zrobić, gdy Twoje prawa zostały naruszone?

Na poziomie firmy

  • Wszelkie sygnały świadczące o tym, że pracownicy podwykonawcy/agencji pracy tymczasowej wykonują pracę w niekorzystnych warunkach, ich warunki życia są złe (np. nocleg w zatłoczonym pokoju, brak możliwości samodzielnego przemieszczania się po mieście) należy przekazać bezpośrednim przełożonym, do osób odpowiedzialnych z bhp, do działu kadr lub do zarządu/ dyrekcji/ właściciela.
  • Jeśli działa związek zawodowy, nawet pracownik nienależący do związku może złożyć skargę do zarządu centralnego.

Skarga do organu niesądowego

Sąd

  • W przypadku naruszenia praw pracowniczych (np. brak wypłaty za godziny nadliczbowe, zatrudnienie bez umowy o pracę) można złożyć pozew do sądu pracy.
  • Jeśli naruszenie praw pracowniczych jest złośliwe lub uporczywe, lub jeśli mamy do czynienia z:
    • handlem ludźmi,
    • pozbawieniem wolności,
    • wyzyskiem

    to jest to przestępstwo. O popełnieniu przestępstwa można zawiadomić Państwową Inspekcję Pracy, policję lub prokuraturę.

Gdzie szukać więcej informacji?

Prawo międzynarodowe

  • Art. 8  Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych
  • Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi (tzw. Konwencja warszawska)
  • Konwencja w sprawie niewolnictwa
  • Protokół z Palermo o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej
  • Konwencja nr 29 MOP dotycząca pracy przymusowej
  • 4 Europejskiej Karty Praw Człowieka
  • 5 Karty Praw Podstawowych

Inne standardy:

Prawo polskie

Współpracowaliśmy z:

Skip to content