Praca przymusowa oznacza wszelką pracę lub usługi wymagane od jakiejś osoby pod groźbą jakiejkolwiek kary i do których dana osoba nie zgłosiła się dobrowolnie.

Z pracą przymusową mamy do czynienia na przykład w sytuacji stosowania przez sprawców metody związania długiem (zazwyczaj fikcyjnym), uwięzienia ofiary, odebrania jej dokumentów tożsamości, stosowania przemocy, w tym przemocy o charakterze seksualnym, gróźb, w tym groźby denuncjacji właściwym władzom osoby przebywającej nielegalnie na terytorium kraju, pozbawienia jedzenia lub schronienia itp.

Wyjątkiem od zakazu pracy przymusowej jest np. praca przy usuwaniu skutków klęski żywiołowej.

Praca obowiązkowa opiera się na uregulowaniach prawnych (np. obóz pracy prowadzony przez państwo).

Handel ludźmi oznacza werbowanie, transport, przekazywanie, przechowywanie lub przyjmowanie osób z zastosowaniem gróźb lub użyciem siły lub też z wykorzystaniem innej formy przymusu, uprowadzenia, oszustwa, wprowadzenia w błąd, nadużycia władzy lub wykorzystania słabości, wręczenia lub przyjęcia płatności lub korzyści dla uzyskania zgody osoby mającej kontrolę nad inną osobą, w celu wykorzystania.

Wykorzystanie obejmuje co najmniej wykorzystanie prostytucji innych osób lub inne formy wykorzystania seksualnego, pracę lub usługi o charakterze przymusowym, niewolnictwo lub praktyki podobne do niewolnictwa, zniewolenie albo usunięcie organów (art. art. 3 lit. a Protokołu z Palermo).

Firma ma obowiązek podjąć działania diagnozujące ryzyko korzystania z pracy przymusowej i podjąć działania prewencyjne.

Na to, że mamy do czynienia z pracą przymusową może wskazywać:

• • przemoc fizyczna lub psychiczna w celu wywarcia presji lub wymuszenia określonych zachowań,
  • uwięzienie lub inna forma ograniczenia swobody poruszania się; zakaz swobodnego przemieszczania się,
  • praca bez umowy o pracę / umowa w języku niezrozumiałym dla pracownika,
  • opóźnienia/odmowa wypłaty wynagrodzenia za pracę,
  • praca za długi, tj. potrącenie lub zabór wynagrodzenia na poczet spłacenia rzeczywistego lub nieistniejącego/rzekomego długu,
  • czas pracy znacznie przekraczający normę,
  • konfiskata dokumentów potwierdzających tożsamość (dowodu osobistego, paszportu),
  • groźby, zastraszenie (np. grożenie deportacją, groźba zastosowania przemocy wobec pracownika lub jego rodziny), szantaż,
  • inne rażące naruszenia praw pracownika¹.

  Nieuczciwe firmy stosują różne praktyki w celu zmuszenia pracowników do pracy. Najczęściej jest to groźba zwolnienia w momencie niedostosowania się do wymogów pracodawcy, bez otrzymania zarobionych pieniędzy. Obawa przed tą groźbą otwiera pracodawcom możliwość zastosowania najczęstszych nadużyć:

  • zwiększenie godzin pracy (najczęściej poprzez wydłużenie ponad granice zdrowego, rozsądku dnia pracy),
  • zwiększenie wymiaru pracy,
  • zmianę jej charakteru, zaproponowanie złych lub szkodliwych warunków.

  Pracodawcy często sięgają po groźby wydania pracownika w ręce policji z powodu przekroczenia ważności wizy lub zatrzymania dokumentów pracownika. Obawa przed deportacją w połączeniu z zakazem wjazdu do Polski lub tułaczka po obcym kraju bez dokumentów odnosi zazwyczaj efekty².

Firma ma obowiązek podjąć działania diagnozujące ryzyko korzystania z pracy przymusowej i podjąć działania prewencyjne.

Na to, że mamy do czynienia z pracą przymusową może wskazywać:

• • przemoc fizyczna lub psychiczna w celu wywarcia presji lub wymuszenia określonych zachowań,
  • uwięzienie lub inna forma ograniczenia swobody poruszania się; zakaz swobodnego przemieszczania się,
  • praca bez umowy o pracę / umowa w języku niezrozumiałym dla pracownika,
  • opóźnienia/odmowa wypłaty wynagrodzenia za pracę,
  • praca za długi, tj. potrącenie lub zabór wynagrodzenia na poczet spłacenia rzeczywistego lub nieistniejącego/rzekomego długu,
  • czas pracy znacznie przekraczający normę,
  • konfiskata dokumentów potwierdzających tożsamość (dowodu osobistego, paszportu),
  • groźby, zastraszenie (np. grożenie deportacją, groźba zastosowania przemocy wobec pracownika lub jego rodziny), szantaż,
  • inne rażące naruszenia praw pracownika¹.

  Nieuczciwe firmy stosują różne praktyki w celu zmuszenia pracowników do pracy. Najczęściej jest to groźba zwolnienia w momencie niedostosowania się do wymogów pracodawcy, bez otrzymania zarobionych pieniędzy. Obawa przed tą groźbą otwiera pracodawcom możliwość zastosowania najczęstszych nadużyć:

  • zwiększenie godzin pracy (najczęściej poprzez wydłużenie ponad granice zdrowego, rozsądku dnia pracy),
  • zwiększenie wymiaru pracy,
  • zmianę jej charakteru, zaproponowanie złych lub szkodliwych warunków.

  Pracodawcy często sięgają po groźby wydania pracownika w ręce policji z powodu przekroczenia ważności wizy lub zatrzymania dokumentów pracownika. Obawa przed deportacją w połączeniu z zakazem wjazdu do Polski lub tułaczka po obcym kraju bez dokumentów odnosi zazwyczaj efekty².

• Wszelkie sygnały świadczące o tym, że pracownicy podwykonawcy/agencji pracy tymczasowej wykonują pracę w niekorzystnych warunkach, ich warunki życia są złe (np. nocleg w zatłoczonym pokoju, brak możliwości samodzielnego przemieszczania się po mieście) należy przekazać bezpośrednim przełożonym, do osób odpowiedzialnych z bhp, do działu kadr lub do zarządu/ dyrekcji/ właściciela.
• Jeśli działa związek zawodowy, nawet pracownik nienależący do związku może złożyć skargę do zarządu centralnego.

Skarga do organu niesądowego

• Nieprawidłowości można zgłosić do Państwowej Inspekcji Pracy
• Można złożyć zawiadomienie do Krajowego Punktu Kontaktowego OECD(procedura skargowa jest opisana tu).
• Pomocy w przypadku handlu ludźmi i pracy przymusowej udzielają także:
  • Fundacja La Strada,
  • Krajowe Centrum Interwencyjno-Konsultacyjne dla Ofiar Handlu Ludźmi (KCIK),
  • Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć.

• W przypadku naruszenia praw pracowniczych (np. brak wypłaty za godziny nadliczbowe, zatrudnienie bez umowy o pracę) można złożyć pozew do sądu pracy.

• Jeśli naruszenie praw pracowniczych jest złośliwe lub uporczywe, lub jeśli mamy do czynienia z:
  • handlem ludźmi,
  • pozbawieniem wolności,
  • wyzyskiem

  to jest to przestępstwo. O popełnieniu przestępstwa można zawiadomić Państwową Inspekcję Pracy, policję lub prokuraturę.

• Praca przymusowa. Poradnik dla przedsiębiorców: jak ją rozpoznać i jej przeciwdziałać: https://pihrb.org/wp-content/uploads/2020/10/Poradnik-przeciwdziałanie_pracy_przymusowej.pdf
• Portal o przeciwdziałaniu handlowi ludźmi. Sekcja poświęcona pracy przymusowej. https://www.gov.pl/web/handel-ludzmi/praca-przymusowa
• Zbigniew Lasocik, Joanna Filipowicz, Łukasz Wieczorek,Handel ludźmi do pracy przymusowej w Polsce. Sektory w gospodarce podatne na wykorzystywanie ludzi do pracy przymusowej oraz struktura pomocy dla ofiar pracy przymusowej w Polsce, Ośrodek Badań Handlu Ludźmi, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2010, https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/—declaration/documents/publication/wcms_146622.pdf
• Beate Andrees (opr.) Praca Przymusowa i Handel Ludźmi. Podręcznik dla Inspektorów Pracy, Międzynarodowe Biuro Pracy, 2010, https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/—declaration/documents/publication/wcms_144461.pdf
• http://www.handelludzmi.eu/hl/o-handlu-ludzmi/praca-przymus/6321,Wykorzystanie-obywateli-Polski-do-pracy-przymusowej.html)
• http://www.migracje.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2016/11/WP_58116-1.pdf

• Art. 8  Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich (Osobistych) i Politycznych
• Konwencja Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi (tzw. Konwencja warszawska)
• Konwencja w sprawie niewolnictwa
• Protokół z Palermo o zapobieganiu, zwalczaniu oraz karaniu za handel ludźmi, w szczególności kobietami i dziećmi, uzupełniający Konwencję Narodów Zjednoczonych przeciwko międzynarodowej przestępczości zorganizowanej
• Konwencja nr 29 MOP dotycząca pracy przymusowej
• 4 Europejskiej Karty Praw Człowieka
• 5 Karty Praw Podstawowych

Inne standardy:

• Art. 4 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka

• Art. 31 ust 1 Konstytucji RP wolność człowieka
• Art. 115 § 23 Kodeksu karnego definicja niewolnictwa
• Art. 115 § 22 Kodeksu karnego definicja handlu ludźmi
• Art.  189a Kodeksu karnego zakaz handlu ludźmi, w tym do pracy